Կումուրդոյի տաճարի շուրջը այս օրերին ծավալված բուռն քննարկումները ստիպեցին մի փոքր զուտ ճարտարապետական հետախուզում կատարել:
Վրացական ճարտարապետությանը ոչ այնքան բնորոշ այդ տաճարի կերպարին առաջին անգամ ուշադրություն եմ դարձրել մոտ 30 տարի առաջ՝ Երևանի Մայր տաճարի նախագծման մրցույթի օրերին և նրա արտաքին ճակատում եզակիորեն կիրառված տրոմպների թեման օգտագործել եմ իմ նախագծում: Այդօրինակ արտաքին տրոմպներ տեսել եմ նաև Վրաստանի մեկ այլ հայկական գյուղի եկեղեցում, 80-ականներին /Սամվել Կարապետյանի և բազմաթիվ արշավականների հետ/, երբ վերանորոգման պատրվակով այդ եկեղեցու հայերեն արձանագրությամբ քարերը հանել և որպես վերաշարի համար անպիտան քար, առանձնացրել էին կողքի ձորալանջին:
Սա՝ իմիջիայլոց...
Այժմ՝ հիմնականը:
Նախ ճշտեմ, որ այստեղ և այսուհետ խոսքս միմիայն Կումուրդոյի 10-րդ դարի տաճարի մասին է և ոչ հետագայում նրան կցված մատուռ-նախամուտքի և գավիթ-սրահի:
Եթե որևէ եկեղեցու մշակութային պատկանելության հիմքը համարենք կրոնական-դավանաբանականը, ապա, անշուշտ, Կումորդոյի տաճարը վրաց ուղղափառ եկեղեցու հուշարձան է՝ բազմաթիվ վրացերեն արձանագրություններում վկայված պատմական դեմքերով: Սակայն որևէ եկեղեցական կառույց, կրոնական պատկանելությանը զուգահեռ, և գուցե՝ դրանից էլ առաջ՝ զուտ ճարտարապետական ստեղծագործություն է, կոնկրետ անձի ստեղծագործություն, որն ունի ազգային պատկանելություն և այդ ազգի ճարտարապետական ավանդույթին, մտածողությանն ու զգացողությանը հարազատ ստեղծագործական խառնվածք:
Ճարտարապետության պատմության մեջ խիստ տարածված այն մոտեցումը, երբ պաշտամունքային կառույցների կառուցումը վերագրվում է աշխարհիկ ու հոգևոր տերերին և ըստ այդմ կատարվում են համեմատական վերլուծություններ, թվագրումներ, վերագրումներ, քննարկվում են ծագումնաբանական հարցեր, ոճական ընդհանրություններ, առանձնահատկություններ և այլն, խիստ պակասավոր է և խոցելի, եթե չասենք՝ թյուր, քանի որ անտեսվում է դրանց իրական հեղինակը՝ ստեղծագործող ճարտարապետը: Սա համընդհանուր հոգս է այն արևելյան երկրների ճարտարապետության /և ոչ միայն/ ուսումնասիրության գործում, որտեղ անհատ ճարտարապետի, արվեստագետի գործոնը գրեթե անտեսված է և առաջնահերթությունը տրված է տիրակալի կամ հոգևոր գործչի մեծարմանը՝ նրանց վերագրելով գրեթե այն ամենը, ինչ ստեծվել է իրենց օրոք:
Ճարտարապետական կառույցները թագավորներին, իշխաններին, կաթողիկոսներին, եպիսկոպոսներին վերագրելը զուտ պատմական ու ժամանակագրական իրողություն է և ամենևին չի նշանակում, թե այդ իշխանավորները կամ հոգևորականները որևէ էական դեր են ունեցել ճարտարապետական կառույցի հորինվածքաստեղծման ու գեղարվեստական հարդարման գործում: Իհարկե, իշխանավորը կամ հոգևորականը կարող էին այս կամ այն հանգամանքից ելնելով ունենալ իրենց ցանկություններն ու նախընտրությունները, բայց, ի վերջո, կառույցի ստեղծողը՝ հորինողը, կազմողը, կառուցողը, զարդարողն ու հարդարողը ճարտարապետն էր՝ իր վարպետներով: Սրա պատճառներից մեկն այն է, որ ինչ-ինչ պատճառներով մեզ չեն հասել այդ ճարտարապետների անունները և որևէ կառույցի մեկենաս-պատվիրատուն թյուրիմացաբար համարվել է նաև այդ կառույցի՝ եթե չասենք հեղինակը, ապա գոնե՝ ստեղծողը: Այս երևույթի պատճառահետևանքային կապը շատ ավելի խորը ծալքեր ունի և արժանի է առանձին դիտարկման:
Իրավիճակ, որն, ի դեպ՝ զարմանալի հետևողականությամբ գործում է մինչև մեր օրերը: Այս առումով, ինչ խոսք, նույն իրավիճակն էր նաև միջնադարյան Վրաստանում:
Այսքանից հետո միանգամայն ակնհայտ է, որ վրաց թագավորի ու եպիսկոպոսի հիշատակությունը Կումորդոյի տաճարում ամենևին ու անվիճելիորեն չի նշանակում, թե այդ տաճարի կառուցողը էթնիկ վրացի է եղել: Եվ սա՝ այն պարագայում, որ միշտ հայահոծ Ջավախքում հայերն իրենց ներկայությունը փաստել են բազմաթիվ ազգային եկեղեցական կառույցներով, իսկ հայ ճարտարապետների բարձր վարպետությունն ու հեղինակությունը Վրաստանում ճարտարապետ Թոդոսակի հայերեն արձանագրությամբ վկայված է Մցխեթի Սբ Խաչի /Ջվարի/ և Աթենի Սբ Սիոնի կառուցումով: Եվ, ամենակարևորը՝ հանրահայտ է, որ Ջավախքի և Տայքի քաղկեդոնական ճարտարապետության իրական տերերը հենց հայերն են՝ քաղկեդոնականություն ընդունած /վրացացած/ հայերը:
Ուրեմն, առնվազն խիստ հավանական է, որ ինչպես Տայքի նշանավոր տաճարները, այնպես էլ Կումուրդոյի տաճարը, վրաց արքունիքին ու եկեղեցուն ենթակա հայ քաղկեդոնականների ստեղծածն է, ինչն իր անթաքույց դրսևորումն է գտել այդ եկեղեցու կերպարում և ճարտարապետական առանձնահատկություններում:
Այժմ՝ համառոտ այս մասին:
Նախ, հենց վրացի մասնագետներն են նշում, որ Կումուրդոյի տաճարը խիստ յուրահատուկ հորինվածք ունի և նման չէ որէ այլ վրացական եկեղեցու: Փորձեր են արվում այն զուգահեռելու Օշկավանքի համաժամանակյա եկեղեցու հետ, սակայն, ինչպես գիտենք, դա լուրջ փաստարկ չէ՝ հենց Օշկավանքի խիստ վիճելի պատկանելության առումով: Ապա, քանի որ Կումորդոյի եկեղեցու գմբեթակիր սյուները վեցն են, փորձում են այն կապել վրացական վեցախորան եկեղեցիների հետ /Բոչորմա, Կացխի, Նիկործմինդա/: Բայց նախ, այդ վեցախորանները միանգամայն այլ՝ արտաքուստ բոլորաձև կամ բազմանիստ ճարտարապետական տիպին են պատկանում /Կումորդոյի տաճարը հատակագծում խաչաձև է/ և երկրորդ՝ վեցախորան եկեղեցիները ամենատարածվածն են հենց բուն Հայաստանում /Արագածի Գրիգորաշեն, Բագարանի Սբ. Շուշանիկ, Անիի միջնաբերդի, Աբուղամրենց, Կուսանաց,Հովվի եկեղեցիներ, Բագնայրի փոքր եկեղեցի, Արդահանի Սբ. Գևորգ և այլն/: Նշեմ նաև, որ Կումորդոյի տաճարի գմբեթային փոխանցման գոտում նկատելի են 6 նիստից 12 նիստավոր գմբեթին անցնելու պահունակային տարրեր, որոնք եթե զուգահեռ ունեն, ապա մեր հանրածանոթ Խորակերտի վանքում են, որտեղ այնքան վարպետորեն խաղարկված է հենց 6-ի երկրաչափական թեման:
Կումուրդոյի եկեղեցու «վրացականության» միակ կռվանը մնում է նրա հատկապես ներքին որոշ ճարտարապետական ձևերի նմանությունը Տայքի հուշարձանների հետ: Դրանք են՝ հատակագծում բազմանիստ գմբեթակիր սյուները, առագաստների զուգորդումը ճառագայթաձև տրոմպների հետ, հյուսիս և հարավ ուղղված զույգ երկրորդական աբսիդները և... ընդամենն այսքանը: Մինչդեռ տաճարի հիմնական կերպարը բնորոշող և անաղարտ պահպանված մյուս ձևերը նմանօրինակը չունեն նույն ժամանակաշրջանի վրաց ճարտարապետության մեջ, բայց, դրա փոխարեն, առատորեն զուգահեռներ ունեն Հայսատանի 7-10-րդ դարերի տասնյակ հուշարձաններում:
Ուշադրություն հրավիրեմ հենց արտաքին ճակատների վրա: Դրանք, ի տարբերություն նույն դարի վրացական եկեղեցիների, ողորկ շարվածք ունեն՝ առանց որևէ ջլատման ու դեկորատիվ տարրերի, պատերի անկյունամասերը և որմնախորշերի եզրերը շեշտված չեն որևէ տրամատավորմամբ, պատուհանների պսակները պարզ են ու զուսպ, ներքին հորինվածքի կազմությունը արտաքուստ շեշտված է խորը որմնախորշերով, իսկ հսկայածավալ խաչաթևերի հանգուցալուծումը գմբեթատակ քառակուսու հատվածում մեղմված է անկյունային չորս տրոմպներով: Եկեղեցու ճակատների այսպիսի զուսպ ու կոթողային ճարտարապետական գեղագիտությունը բնորոշ է հենց մեր ճարտարապետության վաղագույն շրջանին /օրինակներ չբերեմ՝ դրանք հանրահայտ են ու բազմաթիվ/ և, ինչպես հայտնի է, գրեթե նույնությամբ կրկնվել է 9-10-րդ դարերում, Բագրատունյաց թագավորության նախաշեմին և նրա առաջին տասնամյակներին՝ մինչև Անիական քաղաքային, փարթամ ու շքեղ ճարտարապետական ոճի սկզբնավորումը:
Այս շրջանի ամենաբնորոշ օրինակները հիշեցնեմ, որոնք նաև իրենց չափերով են համեմատելի Կումորդոյի տաճարի հետ՝ Շիրակավանի /Երազգավորս/ և Օղուզլու անվամբ գրականության մեջ հայտնի և նույն 10-րդ դարի տաճարները, ցավոք, երկուսն էլ՝ սահմանից այն կողմ ու ավերված: Հատկանշական է, որ երկուսն էլ Կումորդոյի պես 12 սյուներով ու որմնակամարներով հարդարված գմբեթներ են ունեցել՝ ի հակադրություն ստորին պատերի միապաղաղ, հարթ շարվածքի: Օղուզլույի եկեղեցին ունի մեկ այլ անուղղակի նմանություն. այն եռախորան է, այսինքն ունի հարավ և հյուսիս ուղղված խորաններ, ինչն առկա է նաև Կումուրդոյի տաճարում, բայց՝ զույգ խորանների տեսքով: Կումուրդոյում պատերի, որմանխորշերի, պատուհանների ու դրանց պսակների համաչափությունները, շեշտադրումները գրեթե նույնական են այս հուշարձանների հետ և որևէ կերպ չեն հուշում դրանց՝ քաղկեդոնական եկեղեցաշինության հետ որևէ առնչություն ունենալու մասին:/ Այս՝ ակնհայտորեն հայաշունչ ճարտարապետական մտածողությունը հարազատ է նաև մեկ այլ նշանավոր եկեղեցու՝ Շամշուլտեի /Սամշվիլդե/ մեծ եկեղեցուն, որի առանձին դրվագներ կարելի է շփոթել Թալինի և Արուճի Կաթողիկեների, Գառնահովտի Սբ. Գևորգի, Իրինդի և Եղվարդի բազմախորանների և վաղ միջնադարյան այլ հուշարձանների հետ/:
Եվ վերջապես, ամենակարևորը՝ Կումուրդոյի տաճարի արևելյան պատուհանի պսակի ձևավորումն իր կամարակապ շրջանակմամբ՝ գրեթե նույնությամբ կրկնում է Մաստարայի Սբ. Հովհաննես 5-րդ դարի եկեղեցու պատուհանի հանրածանոթ ու եզակի պսակը:
Այսպիսով, այս օրերին կատարված մասնագիտական՝ նույնիսկ թռուցիկ ու ամենառաջնահերթ դիտարկումների հիման վրա կարելի է ասել, որ Կումուրդոյի 10-րդ դարի տաճարը, ի սկզբանե կառուցվելով որպես վրաց ուղղափառ եկեղեցի և ունենալով խիստ ինքնատիպ ճարտարապետական հորինվածք, գրեթե որևէ ճարտարապետական հարազատություն չունի նույն դարաշրջանի վրաց եկեղեցիների հետ և, ամենայն հավանականությամբ, ինչպես Ջավախքի ու Տայքի բազմաթիվ այլ եկեղեցիներ, մտահղացվել ու ստեղծվել է քաղկեդոնականություն ընդունած, սակայն հայրենյաց ճարտարապետական ավանդույթներին քաջածանոթ հայ ճարտարապետների և քարգործ վարպետների ձեռքով:
Ավելորդ է նշել, որ հայերի ներկայությունն այստեղ՝ քաղկեդոնական, թե առաքելական, գրեթե անընդմեջ պատմական ընթացք է ունեցել մինչև մեր օրերը և 19-րդ դարում որպես առաքելական օծված եկեղեցին, այսօր էլ ծառայում է տեղի հայ համայնքին, որն, անշուշտ, ունի ոչ միայն այդ եկեղեցին պահպանելու պարտականություն, ինչը հրաշալիորեն կատարել է, այլ ունի այն համապարփակ ճանաչելու իրավունք, որպես իր նախնիների պատմական հայրենիքում և, ըստ ամենայնի՝ նաև նրանց ձեռքերով ստեղծված ու պատմությամբ անվիճելիորեն իրենց հետ կապված հուշարձան:
Եվ հենց այս սրտացավությամբ էլ նրանք պիտի հրաժարվեն ճարտարապետական բարձարժեք այս հուշաձանի տարածքում որևէ նոր կոթող կանգնեցնելու մտքից՝ ապացուցելով վերն ասվածը...
Հայ դասական եկեղեցաշինության հետ Կումորդոյի տաճարի և նմանատիպ այլ հուշարձանների հետագա առավել հանգամանալից, գիտական լուրջ ու անկողմնակալ ուսումնասիրության ու համեմատական քննության նպատակը պիտի լինի ոչ թե հարևան ժողովրդի ու նրա եկեղեցու հոգևոր-մշակութային ժառանգության սեփականումը, այլ՝ պատմական ու մշակութային բազմաթիվ թելերով կապված հայ-վրացական ճարտարապետական առնչությունների, ճարտարապետների ու քարգործ վարպետների ինքնության, ստեղծագործական նախասիրությունների և այլ՝ զուտ արվեստաբանական հարցերի վերհանումն ու պարզաբանումը:

Հ.Գ. Գուցե մի փոքր մասնագիտական ու խրթին ստացվեց և շարքային ընթերցողի համար՝ դժվար ընկալելի, բայց հարցն ինքնին սովորական միջադեպից վերաճել է լուրջ ազգամիջյան ու միջկրոնական խնդրի, որի առարկան պատմաճարտարապետական խնդրահարույց հուշարձան է, ուստի և չի կարող պարզաբանվել միայն լրագրողական ու հրապարակախոսական տեքստերով: