Այն, որ մեր երկրում' հարաբերությունների ամենատարբեր մակարդակներում, մարդու իրավունքներն ավելի շատ չեն պահպանվում, քան պահպանվում են, փաստ է: Այն, որ գնալով ավելի ու ավելի են պաշտպանվելու՝ կարծես թե կանխատեսելի է, համենայն դեպս դա է հուշում զարգացման բնականոն ընթացքը:

Բայց խնդիրն ինչքան մարդու իրավունքների ինստիտուցիոնալ պաշտպանության մեջ է, այնքան էլ, եթե ոչ ավելի, իրավունքի առհասարակ և, մասնավորապես, այդ իրավունքների գիտակցման, իմաստավորման և արժևորման մեջ՝ անհատների ու հասարակության կողմից, ոչ թե՝ պետական ինստիտուտների:

Բանն այն է, որ ցանկացած սոցիալական երևույթի կենսունակությունը որոշվում է ոչ միայն բուն այդ երևույթի էությամբ, այլև մշակութային այն միջավայրով, որտեղ կիրառվելու է սոցիալական երևույթը: Այսինքն, մարդու իրավունքների ճակատագիրը Հայաստանում իրականում ուղղակիորեն կախման մեջ է հայ մշակույթից առհասարակ և մշակութային ներկա միջավայրից՝ մասնավորապես: Այստեղ պետք է հաշվի առնել, որ հայերն առհասարակ (հավաքական իմաստով՝ որպես ազգ) ոչ թե պետության, այլ մշակույթի ծնունդ են: Ի տարբերություն, ենթադրենք, եվրոպական մի շարք ազգերի, որոնց որպես ազգ կայացման գործում խիստ որոշակի դեր է կատարել պետությունը, հայերիս պարագայում ազգը ձևավորվել է առավելապես մշակութային գործոնների ազդեցության տակ՝ ազգակցական կապեր, դրանցից բխող պատրավորություններ և իրավունքներ, դրանցով պայմանավորված բարոյական նորմեր և այլն: Այլ կերպ ասած՝ մեր գոյության հիմքն ու պայմանը մշակույթն է, ոչ թե պետությունը: Հայոց ներկայիս պետությունն առաջացել է հայկական մշակութային տարածքի մի փոքր հատվածում և իր ծավալով, այսպես ասած, ավելի նեղ է, քան հայ ազգային մշակույթը:

Սա նշանակում է, որ սոցիալական երևի թե ցանկացած երևույթ հանրության կողմից իմաստավորվում և արժևորվում է առաջին հերթին ոչ թե պետության տեսակետից, այլ՝ ազգային մշակույթի: Դա երևաց և՛ համասեռամոլության, և՛ կրոնական աղանդների գործունեության, և՛ նմանատիպ այլ հարցերի քննարկման ժամանակ, որոնք հանրության կողմից որակվում էին նախևառաջ որպես հայ ազգին ոչ հարիր, մեր բարոյական նկարագրին չհամապատասխանող և այլն, բայց ոչ՝ պետության տեսանկունից, որպես պետության զարգացման ինչ-որ պահի անհրաժեշտ հատկանիշ: Դա վերաբերում է նաև մարդու իրավունքներին. Հայաստանում մարդու իրավունքների ճակատագրի վրա ուղղակիորեն ազդում է այդ հռչակագրի իմաստավորումն ու արժևորումը՝ հայ ազգային մշակույթի պայմաններում:

Իսկ տվյալ հարցի շրջանակներում պետք է փաստել, որ մեր մշակույթում արժևորվում է կոնկրետ անձը, ով իր գործունեության համար ստացել է ինչ-ինչ իրավունքներ: Ուրմեն, մենք ճանաչում ենք անձի իրավունքը, ոչ թե՝ վերացական մարդու: Մենք ճանաչում ենք մեծահասակի, պաշտոնյայի, տիկնոջ և այլն՝ կարևոր չէ, թե ում, էականն այն է, որ միշտ՝ կոնկրետ անձի իրավունքը: Հայի գիտակցության մեջ ամրագրված է անձի իրավունքը նաև այն պատճառով, որ պատմականորեն հենց այդ իրավունքն է ապացուցել իր կենսունակությունը:

Քանի որ հայ ազգի ձևավորման վրա ազդել է առավելապես մշակույթը, ոչ թե պետությունը, և պատմականորեն հայ ազգի կեցությունն էլ ավելի շատ մշակութային-ավանդական է եղել, քան սոցիալ-քաղաքական, ուստի հայի գիտակցությունը կենտրոնացել է ես-ի, ուրիշ անձի վրա, բայց միշտ՝ կոնկրետ ինչ-որ մեկի, և ոչ թե՝ վերացական մարդու կամ քաղաքացու կերպարի իմաստավորման և արժևորման վրա:

Նպանատիկ իրավիճակ է նաև քաղաքացու վերացական կերպարն ընկալելու հետ, երբ հայի, հատկապես՝ Հայաստանում բնակվող հայի համար դեռ մնում է անհասկանալի, թե ինչ է նշանակում՝ գործել և ապրել որպես քաղաքացի, դրսևորել քաղաքացիական գիտակցություն և վարք: Իհարկե, սա օրենք չէ, այլ ընդամենը օրինաչափություն, որն առաջանում է անձի սոցիալականացման դեռ վաղ շրջանում, քանի որ հատկապես Հայաստանում հայ մարդը սոցիալականացվում է ոչ թե սոցիալ-քաղաքական միջավայրում, այլ հենց՝ մշակութային-ավանդական: Ինչն էլ հետագայում վճռում է նրա գիտակցությունն ու վարքը:

 Մովսես Դեմիրճյան