Մարդը ծարավի է ազատության, քանզի նա կենդանի մարմին է և կենդանի ոգի: Ցանկացած կենդանի մարմին (բույսից մինչև մարդը) ինքնուրույն էակ է' ներքին խորհրդավոր ինքնագործունեությամբ և յուրահատուկ կենսական բնազդով: Նման բնազդային ինքնագործունեության վրա հնարավոր է որոշակի ազդեցություն գործել դրսից, սակայն անկարելի է զսպել կամ արգելել այն:
Մարմինն ապրում է ինքնուրույն, իր ներքին օրենքներով: Ուսումնասիրելով վերջինները, ներհյուսվելով դրանց ու զուգակցելով դրանք' կարելի է որոշ ուղղություն տալ մարմնի գործունեությանը, սակայն մարել նման ինքնագործունեությունը հնարավոր է միայն ընդհատելով նրա գոյությունը: Մարդն ի բնե ինքնագործ է. ինքն է իրեն կերտում' առողջության և հիվանդության պահանջմունքների և նողկանքների, սնվելու և աշխատանքի, սիրո և բազմացման պարագաներում: Մարդու բնազդին հատուկ է ներքին նպատակահարմարությունը: Մարմնի ինքնագործունեությունն անկարելի է փոխարինել որևէ մեխանիզմով, ազդել նրա վրա հիպնոսով, հրամանով կամ սարսափով: Այդպիսի փորձերը դատապարտված են անհաջողության, մարմնի խեղման, նրա գործունեության թուլացման, հոգու և ոգու նսեմացման:
Սակայն մարդը միայն կենդանի մարմին չէ. նա նաև կենդանի ոգի է: Իսկ ոգուն վայել է հավատքի, սիրո, հայեցողության, համոզմունքների և ստեղծագործության ազատություն: Ոգին կենդանի անհատականություն է' պատասխանատու Աստծո և մարդկանց առաջ հավատամքների, մտածելակերպի, արածի ու չարածի համար: Սակայն պատասխանատվությունը ենթադրում է ազատություն: Խոսքը ոչ թե «կամքի մետաֆիզիկական ազատության», օրենքների բացակայության, մարդու սանձարձակման, իրավունքների և առավելությունների չարաշահման, այլ հոգևոր ինքնորոշման մեջ հասարակական- քաղաքական հարկադրանքի բացառման, մարդու ներքնաշխարհի օրինապաշտպանության մասին է:
Պետք է ըմբռնել նաև, որ սիրել, հայել, ուսումնասիրել և ստեղծագործել մարդը կարող է միայն բնատուր օժտվածությամբ և մղումներով, սրտի ներշնչանքի ու խղճի պահանջարկով: Անհնար է սիրել կամ դադարել սիրելուց հրամանով: Հարկ չէ սպասել արվեստի գործի' սովի և սարսափի ուժով ամրապանդված սոցիալական պատվերներից, քանզի ստեղծագործությունն ազատության և առարկայական ներշնչանքի պտուղ է:
Իվան Իլյին
Սիրարփի Մարգարյան
