Տեղ արևի տակ

20:06 - 18.Նոյեմբեր.2013

1946 թ' Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո, իրականացվեց հայերի ամենախոշոր ներգաղթը: Խորհրդային երկիրն ամենքի համար անսպասելի սփյուռքի ողջ հայությանն արտոնեց վերադառնալ ու հաստատվել մայր հայրենիքում: Տասնյակ երկրներում ապաստան գտած շուրջ մեկ միլիոն հայեր այն օրերին ցանկություն հայտնեցին հայրենադարձվել Հայաստան:
Սակայն, որքան էլ նշանակալից ու բախտորոշ լիներ այդ իրադարձութունը, ամեն դեպքում, բնական հարց էր ծագելու, թե երկարատև պատերազմից քայքայված ու աղքատ երկիրն ինչպե՞ս էր պատրաստվում ընդունել հազարավոր ընտանիքների և, որ պակաս կարևոր չէր, որտե՞ղ էր պատրաստվում բնակցնել նրանց: Եթե ծրագիրն իրագործվեր ամբողջությամբ, ապա Հայաստան կարող էին վերադառնալ ավելի մեծ թվով մարդիկ, քան հանրապետության ողջ բնակչությունն էր: Միամտություն կլինի կարծելը, թե հայրենաբաղձության հուզական շեշտադրումները կարող էին ստվերել իշխանությունների իրատեսությունն ու սթափ դատողությունը՝ հարուցելով հավելյալ բարդություններ:
Թեև այն տարիների մասին ստեղծվել է պատկառելի գրականություն, սակայն հիշյալ հարցերի պատասխանները մինչ այժմ լռությամբ շրջանցվել են: Միայն այսօր, արխիվային եզակի վավերագրերի շնորհիվ, մենք հնարավորություն ունենք հետևելու դեպքերի անսպասելի զարգացմանը, քննելու իր էությամբ քաղաքական հնչեղություն ձեռք բերած ու հեռահար նպատակներ հետապնդող այդ ծավալուն նախաձեռնության բուն դրդապատճառներն ու մտադրությունները:
Եվ այսպես, դառնանք պատմության: Դեռևս 1946-ի տարեսկզբից ներգաղթի ծրագրի մասին ոչ միայն խոսվում էր հրապարակավ, այլև ձեռնարկվում էին կոնկրետ միջոցառումներ: Իսկ հանրությանն այդ մասին առավել մանրամասնորեն տեղեկացվեց նույն թվի փետրվարին: Այդ օրերին կայացավ ՍՍՌՄ Գերագույն Սովետի Երևանի ընտրական օկրուգի ընտրողների հանդիպումը Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի քարտուղար Գրիգոր Հարությունյանի հետ: Հենց նրա ելույթն էլ նախատեսված էր բուն խնդրի բազմակողմանի արծարծման և բոլոր փակագծերը բացելու համար: Այդ ելույթի ընդարձակ սղագրության մեջ, որն ընդհանուր առմամբ նվիրված էր երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացման հեռանկարներին, կան հատվածներ, որոնք դժվար է այլ կերպ որակել, քան անսպասելի բացահայտումներ:
Իր ելույթում հայրենադարձության թեման Գր. Հարությունյանը սկսում էր այսպես. «…Մենք պետք է աչալրջորեն մոտենանք այս հարցին այն իրագործելու ժամանակ: Արտասահմանյան հայերի թիվը մոտ մեկ միլիոն է: Իհարկե, մենք բոլորին չենք կարողանա ընդունել Հայաստանի ներկայիս տերիտորիայում: Ամենաուշադիր հաշվարկումով, նկատի ունենալով մեր ռեսպուբլիկայի արդյունաբերության մեծ զարգացումը, գյուղատնտեսության ուժեղացումը, որը կարող է զբաղեցնել շատ ավելի աշխատող ձեռքեր, մենք առաջիկա տարիներում Հայաստանի ներկայիս տերիտորիայում կարող ենք ընդունել մաքսիմում 350- 400 հազար մարդ: Այնինչ ցանկացողները ավելի շատ են: Մենք ինչպե՞ս պետք է վարվենք մնացածների հետ»:
Հարցը հնչեցված էր: Դահլիճը պատասխանի էր սպասում: Կարճ դադարից հետո Հարությունյանն արտասանում է. «Մնացած 500- 600 հազար հայերին ընդունելու համար մենք հարց ենք դնում, որ Սովետական Հայաստանին վերադարձվեն Թուրքիայի կողմից զավթված հայկական մարզերը»:
Դահլիճը դղրդում է ծափահարություններից: Տասնամյակների լռությունից հետո առաջին անգամ, այն էլ հանրապետության առաջին դեմքի շուրթերից հնչում է այն, ինչ մասին խոսելը մի ժամանակ համազոր էր սեփական մահվան դատավճռի:
Սակայն կենտկոմի քարտուղարը շարունակում է: Նա հարկ է համարում բացատրել նման շրջադարձի էությունը՝ չմոռանալով թափանցիկ կերպով ակնարկել պատերազմի ավարտից հետո միջազգային հարաբերություններում գծագրվող ուժի նոր բևեռների գոյության փաստը. «…Միայն այս պայմանով մենք կկարողանանք ընդունել բոլոր ցանկացող հայերին: Իսկ նրանց մերժելու մենք ոչ մի բարոյական իրավունք չունենք: Դա է ներկայումս Թուրքիայի ձեռքին գտնվող հայկական մարզերը Սովետական Հայաստանին վերադարձնելու հարցի այժմեականությունը: Մենք հաստատակամորեն կձգտենք մեր առաջադրած հարցի դրական լուծմանը՝ նկատի ունենալով նրա աժմեականությունը: