ՀԱՏՎԱԾՆԵՐ ''ԹԱԳՈՒՀԻՆԵՐ ՀԱՅՈՑ'' ՆՈՐ ՖԻԼՄԻՍ ՍՑԵՆԱՐԻՑ
"... հայուհիների առասպելական գեղեցկությունը մշտապես եղել էր ոչ միայն պոետների պաշտամունքն այլ նաեւ զավթիչների թիրախը: Օսմանյան կայսրության ողջ պատմության ընթացքում պատանդների կարգավիճակում հայտված բնիկ ազգերի միջից մշտապես առեւանգվում էին գեղեցիկ աղջիկներն ու կանայք'տեղական բռնակալների հարեմների համար: Ամենագեղեցիկներին հասցնում էին սուլթանի հարեմ: Այդ բազմադարյա ստրկական տուրքը հատկապես ծանր էր անդրադառնում հայ ազգի վրա: Եթե բարեկազմ ու խելացի տղաներին խլում էին ընտանիքներից եւ դաստիարակում որպես “յենիչար”'սուլթանի թիկնազորի զինվորներ, ապա գեղեցկադեմ հայուհիները մշտապես հանդիսանում էին վավաշոտ զավթիչների համար ամենաթանկ մարտավարը: Բավական է հիշել, որ դահիճի համբավ ստացած սուլթան Աբդուլ-Համիդը հարեմի հայ կնոջ զավակ էր, ու հենց այդ պատճառով առանձնանում էր իր հայատյացությամբ...
18-19 րդ դարերում Եւրոպայում առանձնակի հետաքրքրություն առաջացավ թուրքական հարեմներում պահվող կանանց հանդեպ: Մոցարտն ու Լոպե դե Վեգան, Էնգռն ու Դենոնը, Դելակռուան ու Լյուիսը, տասնյակ այլ արվեստագետներ անդրադառձել են այդ թեմային, նրանցից շատերը վավերագրել են պատմության համար թուրքական հարեմներում սեռական ստրկության զոհ դարձած կանանց: Ոչ բոլոր եւրոպացիներն էին ընկալում այդ կանանց որպես ստրուկ, շատերը դիտում էին նրանց որպես ոսկեզոտ վանդակում պահվող դրախտային թռչունների, առանց մարդկային իրավունքների, իղձերի ու արժանապատվության.. Վերջերս, ուսումնասիրելով այդ նկարիչների օրագրերն ու նամակները, պատմաբանները գտան բավականին անսպասելի խոստովանություններ... Արվեստաբան Ջոան Դել Պլատոն, եւրոպական նկարիչների հարեմներում արված կտավներն ուսումնասիրելով, նկատեց, որ այսպես կոչված “վիկտորիական” շրջանում, այսինքն 19-րդ դարի առաջին կեսում, “ընդունված չեր բացահայտել նման նկարներում պատկերված հայ կանանց ու աղջիկների իրական ազգությունը եւ նրանց սովորաբար անվանում էին վրացուհի կամ չերկեզ”: Բանն այն էր, որ ի տարբերություն վրացիների, ովքեր դեռեւս 18-րդ դարում որոշ ժամանակով ընդունել էին իսլամը պարսկական ճնշման տակ, կամ իսլամացած չերկեզների, ինչպես անվանում էին հյուսիսային Կովկասի բոլոր փոքր ազգությունները, հայերը հայտնի էին աշխարհին որպես նվիրյալ քրիստոնյաներ, եւ ուրեմն նրանց ներկայությունը մահմեդական հարեմներում, այն էլ նկարով փաստարկված, անհարմար հարցեր էր առաջացնում նրբազգած եւրոպացիների շրջանում: Եթե քրիստոնյա հայ կինը գտնվում է հարեմում, ապա նա հայտնվել է այնտեղ միմիայն գերուհու կամ ստրկուհու կարգավիճակով: Թուրքիային սատարող Եւրոպայում չէին ցանկանում դիվանագիտական նման անախորժություն ստեղծել, եւ արդյունքում գտնվեց պարզ լուծում' հարեմներում պատկերված հայ կանանց ազգությունը կամ անվանափոխվում էր, կամ էլ չեր նշվում ընդհանրապես... Այդպես որ Լուի Դյուպրեյի եւ Չարլզ Լենգդելի բացառությամբ, որոնք հավակնեցիմ անվանել իրենց կտավները “Հայուհի”, դարի գրեթե բոլոր այլ եւրոպացի նկարիչները ստեղծեցին հայ կանանց նվիրված մի ամբողջ պատկերասրահ, բայց' խուսափելով նշել նրանց անուններն ու հատկապես ազգությունը: Ինչեւե, դրա շնորհիվ մենք դարեր անց եզակի հնարավորություն ունենք գոնե տեսնել մեր անհայտ քույրերի դեմքերը:
Գերի հայուհիների բազմությունը հաստատում էր հյուպատոս Ջոն Բոուրինգը 1840 թվին Բրիտանական խորհրդարանին ներկայացված իր զեկույցում, նշելով, որ միայն Եգիպտոսի հարեմներում պահվում է շուրջ 2,000 հայ կին:
Մի կողմից, եւրոպացիները միացան հայ կանանց շուրջը դարերով ստեղծված պաշտամունքին: 1830 թվականին ֆրանսիացի գրող Լամարտենը հայտարարեց, որ հայուհիներն իրենց գեղեցկությամբ գերազանցում են մինչեւ որս իր տեսած բոլոր կանանց, հատկապես հայացքի քնքշությամբ, ձայնի մեղմությամբ եւ մարմնի վարդանման կառուցվածքով, համաձյն նրա բնորոշմանը: Լամարտենն անգամ գիտական բացատրություն էր փնտրում այդ գեղեցկության հարատեւության համար ու պատճառները տեսնում էր հայոց լեռնաշխարհի առողջ կլիմայի, ընտանեկան արժեքների գերակայության եւ քայքայիչ գայթակղությունների բացակայության մեջ: Մյուս կողմից եւրոպացիները ընդգծում էին հայ կանանց անհաշտ արժանապատվությունը, ընմբոստ խառնվածքն ու հոգեւոր առաքինությունները: Լեդի Մոնտեգյուն հատուկ նշել էր, որ “հայերն, հավանաբար, աշխարհի ամենանվիրյալ քրիստոնյաներն են”: Այս հանգամանքը լուրջ խնդիր էր առաջացնում ժամանակի եւրոպացի մտավորականների համար, ուքեր արդեն երկու հարյուր տարի առաջ սկսել էին բարձրաձայնել հայ կանանց մարդկային արժանապատվության եւ իրավունքների ոտնահարման մասին, թեեւ դրանք ձայներէին բարբարո անապատում... Ֆրանսիացի փիլիսոփա Մոնտեսկյոն հատուկ շեշտում էր հայերի “անհաշտ ու խենթ ոգին”, որն իրենց հաճախ խոշտանգումների ու հետապնդումների զոհ է դարձնում հատկապես Պարսկաստանում, ուր նա այցելել էր այդ ժամանակաշրջանում: Բրիտանական “Արվեստի ամսագիրը” դեռեւս 1858 թվին վերլուծելով հարեմներում նկարված հայուհիների պատկերները, նկատում էր, որ դրախտային հուրիների կերպարանքով ներկայացված հայ կանայք մերժում էին ոսկե վանդակում հնազանդ գերուհու դերը եւ ըմբոստանում դրա դեմ: 1960 թ. Լոնդոնում հրատարակված “Իսլամի հանրագիտարանը” պարզ նշում էր, որ “հայ կանայք չեն հաշտվում ստրկության հետ եւ մշտապես անկառավարելի են մնում նրանց տերերի համար”:
Այստեղ եւ այսպես, թուրքական հարեմներում կատարվեց հայ կնոջ կարգավիճակի այդ սարսափելի եւ առ այոօր առկա անցումն ու անկումը' թագուհուց մինչեւ ստրկուհի..."
