«Այլընտրանքային նախագծեր» խումբը ներկայացնում է ԱԺ «Հայաստան» խմբակցության անդամ Արմեն Գևորգյանի հոդվածը․

«Եվրասիական աշխարհաքաղաքականության պատմական նոր դարաշրջանը սկսվեց 2008 թվականի օգոստոսին՝ Հարավային Օսիայում պատերազմից հետո։ Այն ամբողջությամբ ընթացավ նոր գլոբալ աշխարհակարգի վերջնականացման համատեքստում՝ բազմաբևեռ աշխարհի առաջացումը մի քանի գլոբալ ազդեցության կենտրոններով։ Դրանք առաջին հերթին ԱՄՆ-ը, Ռուսաստանն ու Չինաստանն են։ Հենց այդ ժամանակ սկսվեց այն փուլը, երբ ազդեցության հիմնական կենտրոնները՝ Արևմուտքն ու Արևելքը, եվրասիական տարածաշրջանի իրենց գործընկերներից որոշակի առումով սկսեցին ակնկալել աշխարհաքաղաքական նախապատվությունների հստակ ընտրություն։ Այս սպասումն էլ կանխորոշեց հետսովետական տարածաշրջանում հետագա իրադարձությունների տրամաբանությունն ու ընթացքը։

Վրաստանում արևմտյան որոշակի հաջողությունները հիմք էին տվել արևմտյան դերակատարներին՝ դրանք պրոյեկտել նախկին ԽՍՀՄ ոչ մահմեդական պետությունների՝ Ուկրաինայի, Մոլդովայի, Բելառուսի և Հայաստանի վրա: Ամբողջ գործիքակազմն օգտագործվել և օգտագործվում է հասարակական կարծիքի և գործընթացների ձևավորման և ներգործության նպատակով ոչ պաշտոնական ցանց ստեղծելու և ամրապնդելու համար՝ հասարակական կազմակերպությունների և միավորումների, լրատվամիջոցների և քաղաքական կուսակցությունների համապատասխան ցանցի ֆինանսավորման և աջակցության միջոցով, ներգրավելով նաև ոչ ավանդական կրոնական միավորումներ։ Արդյունքում գործիքակազմը տվեց արդյունք՝ ի դեմս Հայաստանում և Մոլդովայում նոր իշխանությունների, հակառուսական ղեկավարության և էլիտայի Ուկրաինայում, ճեղքեր առաջացրեց Բելառուսում իշխանության միաձույլ կառուցվածքում։

Իսկ հետխորհրդային տարածքի այն երկրների համար, որոնցում գերակշռում է մահմեդական բնակչությունը, որպես այլընտրանք առաջարկվեց համագործակցությունը ընդհանուր թյուրքական համախմբման շրջանակներում։ Այն երկրներում, որտեղ գերիշխում է ավտորիտար քաղաքական ռեժիմը, ընդհանուր կրոնական և էթնիկական հատկանիշները դարձան ավելի մտերիմ գործընկերության հիմք: Այդ գործընթացը գլխավորեց Թուրքիան, որը 2009-ին գործարկեց Թյուրքական միության նախագիծը, և ինքն իր կառավարման և քաղաքական ռեժիմի ձևով սկսեց նմանվել ավտորիտար ռեժիմներին։ Ի դեպ, Թուրքիային չհրավիրելով 2021 թվականի դեկտեմբերին կայացած՝ ժողովրդավարական երկրների գագաթնաժողովին, ԱՄՆ վարչակազմը, ըստ էության, նոր փաստարկ տվեց նրան թյուրքական աշխարհի վերնախավերի միջև երկխոսության մեջ ժողովուրդների քաղաքական ճակատագրերի նմանության մասին։

Այսպիսով, մեր ողջ պրագմատիզմով և ռացիոնալիզմով, մեր ողջ իմաստությամբ և փոխլրացմամբ, բազմավեկտորությամբ, խորամանկությամբ և պոպուլիզմով մենք պետք է կատարենք դժվար, բայց անխուսափելի ընտրություն։ Խոսքը կա՛մ Ռուսաստանի հետ ավելի խորը ինտեգրման անխուսափելիության, կա՛մ զարգացման արևմտյան վեկտորի մասին է, որն իր հերթին կապված է Հայաստանի պոտենցիալ թյուրքական գաղութացման հետ։ Մինչ օրս այս տարբերակների արանքում ոչինչ չկա և չի էլ սպասվում, և ահա ինչու։ 44-օրյա պատերազմից հետո ես բազմիցս բարձրացրել եմ նման ընտրության անխուսափելիության թեման ու ներկայացրել իրավիճակի զարգացման երեք տարբերակ։ Դրանցից առաջինում ես Հայաստանը տեսում էի որպես կովկասյան Իսրայել, իսկ մյուս երկու տարբերակները ներկայացված էին վերը նկարագրվածով։ Բայց, դատելով երկրում հասարակական-քաղաքական դիսկուրսի մակարդակից ու որակից, հասարակական տրամադրությունների վիճակից և բնակչության մեծամասնության տեսակետների բովանդակությունից, թե ով և ինչպես պետք է ապահովի մեր անվտանգությունը, իսրայելական տարբերակը կմնա միայն ազգային երազանք կամ մարտահրավեր հայության ապագա սերունդների համար։

Վերջին տասնամյակների ընթացքում ենթակառուցվածքային նախագծերը (գազատարներ, նավթամուղեր), տրանսպորտային հաղորդակցությունները և բնական ռեսուրսները (գազ, նավթ, ջուր և այլն) դարձել են աշխարհաքաղաքական ազդեցության ավելի արդյունավետ գործիքներ։ Ուստի մենք պետք է բավականին զգույշ լինենք այսպես կոչված օպտիմալ լուծումներ փնտրելիս։ Մեր տարածաշրջանում հաղորդակցությունների բացումը, որպես տարածաշրջանային խաղաղության օրակարգի իրականացում, երաշխիք չէ, որ մեր երկիրը կունենա ամենաընդունելի լուծումները։

Բելառուսի և ԵՄ սահմանին տեղի ունեցած վերջին իրադարձությունները հանգեցրել են նրան, որ, օրինակ, Լիտվան քննարկում է բելառուսական ապրանքների տեղափոխումն իր երկրի տարածքով ամբողջությամբ արգելելու հարցը: Սա աշխարհաքաղաքական նպատակներով տրանսպորտային հաղորդակցությունների օգտագործման օրինակ է։ «Հյուսիսային հոսք 2»-ը, որի վրա Գերմանիայի հետ համաձայնեցված շուրջ 10 միլիարդ եվրո է ծախսվել, այժմ դարձել է Արևմուտքի և Արևելքի միջև գլոբալ մեծ քաղաքականության պատանդը։ Նրանում միշտ եղել է Ուկրաինայի գործոնը, բայց ժամանակին ոչ մի կերպ չի խանգարել եվրոպացիներին՝ համաձայնել դրա իրականացմանը։

Այս ամենը վկայում է այն մասին, որ հաղորդակցության լուծումներ փնտրելիս պետք է նախապատվությունը տալ մեր հարեւանների, առաջին հերթին Վրաստանի և Իրանի հետ անմիջական ուղիներին։ Հայաստանի և Իրանի միջև առևտրատնտեսական հարաբերությունների զարգացման նոր հնարավորությունները, ինչպես նաև Պարսից ծոց - Սև ծով տարանցիկ երթուղու հեռանկարները կախվածության մեջ դնել Նախիջևանով անցնող երկաթուղուց, նշանակում է արդեն իսկ նոր ռիսկեր ստեղծել։ Այն ռիսկ է այնքան ժամանակ, քանի դեռ իր վերջնական քաղաքական լուծումը չի ստացել Արցախյան հարցը:

Քանի որ բոլոր որոշումները հիմնված են քաղաքական նպատակահարմարության վրա, դրանք ունեն տնտեսական արդյունավետության քիչ տարրեր, ապա մենք պետք է միաժամանակ որոշումներ կայացնենք Իրանի հետ ուղիղ երկաթուղային հաղորդակցություն ունենալու վերաբերյալ։ Պետք է մտածել Քաջարանում նոր թունել կառուցելու, Իրանից նոր գազատար և Հայաստան-Իրան նոր էլեկտրահաղորդման գծեր կառուցելու մասին։

Նման նախագծերը մեր երկրի համար մատչելի չեն, բայց դրանք պետք է դառնան ողջամիտ գին՝ մեր տարածաշրջանում երկարաժամկետ և տևական խաղաղության համար։ Ռիսկերի չեզոքացում և նոր հնարավորությունների ստեղծում. սա պետք է լինի հաղորդակցությունների բացման և զարգացման հայկական հիմնական բանաձևը։

Ես շարունակում եմ պնդել, որ մենք լիովին և ամբողջությամբ չենք պատկերացնում տարածաշրջանի զարգացման երկու հիմնական աշխարհաքաղաքական հայեցակարգերի՝ «Պուտինի եվրասիական ինտեգրացիայի» և «Էրդողանի թյուրքական համախմբման» առանձնահատկությունները։ Եվ հարց է, թե այս օրակարգերից որին է առավելապես ծառայելու հայ-թուրքական հաշտեցման՝ հապճեպ մեկնարկած գործընթացը։ Բայց ինձ համար ակնհայտ է, որ այս փուլում, երբ Արցախի վերաբերյալ հետագա որոշումների անորոշությունը Ռուսաստանի համար Ադրբեջանին իր մշտական ազդեցության ուղեծրում պահելու դժվարություններ է կանխորոշում, ռուսական կողմը չէր ցանկանա որևէ ձևով ուժեղացնել թուրքական գործոնը։

Մենք պետք է հասկանանք, որ Ռուսաստանը ձգտում է իր ինտեգրացիոն նախագծերում հնարավորինս մեծ թվով նախկին խորհրդային պետություններ հավաքել։ Այս միտումը վերջերս բացատրեց Վլադիմիր Պուտինի նախկին օգնական Վլադիսլավ Սուրկովը. «Ակնհայտ է, որ անհրաժեշտ է ազդեցության ոլորտների նոր բաժանում, և դա (վաղ թե ուշ, ֆորմալ կամ ոչ պաշտոնական, գաղտնի թե բացահայտ) անպայման տեղի կունենա», գրում է Սուրկովը։ Նրա կարծիքով, «հաջորդ պատմական ցիկլում Ռուսաստանը կստանա իր մասնաբաժինը հողերի (ավելի ճիշտ՝ տարածքների) նոր գլոբալ հավաքման մեջ՝ հաստատելով իր կարգավիճակը՝ որպես սակավաթիվ գլոբալիզատորներից մեկը, ինչպես դա եղավ Երրորդ Հռոմի կամ Երրորդ Ինտերնացիոնալի դարաշրջանում»։ «Ռուսաստանը կընդլայնվի ոչ թե այն պատճառով, որ դա լավ է կամ վատ է, այլ որովհետև դա ֆիզիկա է», - կարծում է ՌԴ նախագահի նախկին օգնականը։ Ըստ ըության, Սուրկովը հավաքականորեն ներկայացրել է Ռուսաստանի ժամանակակից քաղաքական էլիտայի հիմնական ձգտումները։

Ակնհայտ է, որ Ռուսաստանը սկսել է ավելի կոշտ ու հետևողական պաշտպանել և առաջ տանել իր շահերը։ «Հողերի համաշխարհային նոր հավաքման» մասին գաղափարների հրապարակումից հետո տեղի ունեցավ երկու առանցքային իրադարձություն. նախ՝ Ռուսաստանը պաշտոնապես գրավոր երաշխիքներ պահանջեց Արևմուտքից՝ հաշվի առնելու իր ազգային անվտանգության շահերը, թեկուզև՝ Ուկրաինայի շուրջ տեղի ունեցող իրադարձությունների համատեքստում։ Երկրորդ՝ կազմակերպության պատմության մեջ առաջին անգամ ՀԱՊԿ ուժերը ուղարկվեցին Ղազախստան՝ ապահովելու երկրի ներկայիս քաղաքական ղեկավարության կայունությունը։ Այսինքն՝ Ռուսաստանն արդեն, ըստ էության, բաց ազդանշան է տալիս ինչպես արևմտյան աշխարհին, այնպես էլ՝ հետխորհրդային շատ երկրների վերնախավերին, որ այլևս չի թաքնվելու «ներքին գործեր» կամ «կողմերը պետք է լուծում գտնեն ինքնուրույն» արտահայտությունների հետևում, այլ ուղղակիորեն պահանջելու է հաշվի առնել իր կարծիքը և ստեղծելու է պայմաններ՝ իր հետ հաշվի «նստեցնելու», առանց ավելորդ բարոյական քարոզների: Պատրա՞ստ են արդյոք հայկական վերնախավերը համարժեք և ողջամտորեն ընկալելու այդ ազդանշանները։

Պետք չէ մոռանալ, որ Արևմուտքն իր հերթին ձգտում է հնարավորինս չեզոքացնել Ռուսաստանի հնարավորությունները։ 2020 թվականին արևմտյան հիմնադրամների ֆինանսական աջակցությամբ հրապարակվել է «Տարածաշրջանային կարգի վերանայումը հետխորհրդային Եվրոպայում և Եվրասիայում» զեկույցը։ Զեկույցի հեղինակները նշում են, որ «մրցակից արտաքին խաղացողները անհամատեղելի օրակարգեր են հետապնդում անվտանգության և տնտեսության ոլորտում և այդպիսով տարածաշրջանի երկրներին ներկայացնում են երկու՝ փոխադարձ բացառող տարբերակների ընտրություն»։ Այսպես կոչված միջանկյալ պետությունների (Բելառուս, Ուկրաինա, Մոլդովա, Վրաստան, Հայաստան և Ադրբեջան) վերաբերյալ զեկույցի հեղինակների առաջարկների մանրամասն ուսումնասիրությունը հուշում է, որ այդ երկրները պետք է դուրս գան Ռուսաստանից ուղղակի կախվածության կամ ազդեցության գոտուց՝ ստանալով չեզոք կարգավիճակ, ինչպես նաև պետք է հայտնվեն միջազգային նոր ձևաչափեր՝ ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի պարտադիր մասնակցությամբ տարածաշրջանային օրակարգերը քննարկելու համար։

Եվ այս պայմաններում արտաքին աշխարհի համար հայերը բացում են «խաղաղության դարաշրջանը»։ Շատերի համար սա ձեռնտու է և հասկանալի՝ տարբեր դրդապատճառներով: Բայց մենք պետք է գիտակցենք, որ աշխարհը մտնում է գլոբալ քաղաքակրթական առճակատման (անտագոնիզմի) նոր դարաշրջան, և մենք վերածվում ենք այս առճակատման առանցքային թեժ կետերից մեկի՝ գլոբալ խաղացողների բախման պոտենցիալ վայրի։ Մենք կդառնանք թեժ կետ նաև այն պատճառով, որ ռազմավարական աշխարհաքաղաքական վեկտորի դժվար, բայց անխուսափելի նոր ընտրությունը կհանգեցնի ուժեղ լարվածության երկրի ներսում՝ հասարակությունը ռուսամետների և արևմտամետների բաժանելու հետևանքով։ Վերջին չորս տարիների ընթացքում Հայաստանում ձևավորվել են նման առճակատման օբյեկտիվ նախադրյալներ, որոնք, ցավոք, կարող են սրվել՝ պայմանավորված այլ ներքին գործոններով և հանգամանքներով։ Եվ սա արդեն նոր մարտահրավեր է հայ ժողովրդի ժամանակակից սերունդների համար»։