ՍՈՒՐԲ ԽԱՉ

Ս. Խաչը կամ Խաչվերացը Հայ եկեղեցու կարեւոր տոներից մեկն է, հաստատված՝ խաչի վերադարձը պանծացնելու ու, միաժամանակ, զորությունը ներբողելու համար: Մեր նպատակը չէ ներկա շարադրանքում անդրադառնալ տոնի եկեղեցական բնույթին, ուստի կսահմանափակվենք միայն որոշ պատմական տվյալների հաղորդմամբ եւ հիմնականում կանդրադառնանք տոնի ազգային բովանդակությանն ու արարողակարգին:

610թ. պարսից Խոսրով Բ թագավորը հարձակվում է Բյուզանդիայի վրա եւ 614թ. գրավում նաեւ Երուսաղեմը՝ համարյա կործանելով ամբողջ քաղաքը: Գերի է տարվում նաեւ Քրիստոսի խաչափայտը: Հերակլ կայսրը խաչա-փայտն ազատագրելու համար, հարձակվում է պարսիկների վրա եւ հաղթանակ տանում (նրա բանակում կռվում էին նաեւ Հայաստանի հունական մասի գնդերը՝ Մժեժ Գնունու ղեկավարությամբ):

Կնքվում է խաղաղության դաշն, որի կարեւոր կետերից մեկն էր խաչա-փայտի վերադարձը: Հերակլը այն դարձյալ Երուսաղեմ է փոխադրում, որն ուղեկցվում է մեծ հանդիսություններով ու կրոնական արարողություններ: Այդ դեպքի հիշատակը հավերժացնելու համար, բոլոր քրիստոնյա եկեղեցիներում հաստատվում է Խաչվերացի տոնը (սեպտեմբերի 14):

Հայոց եկեղեցում Խաչվերացը տոնվում է սեպտեմբերի 11-17-ն ընկած կի-րակի օրը:
Ինչպես հավաստում են ազգագրական աղբյուրները, ժողովրդի մեջ տոնը գլխավորապես առնչվում է ննջեցյալների (մանավանդ նոր մահացածի) հիշատակը նշելու, պահպանելու հետ, դրանով իսկ՝ յուրօրինակ ձեւով սերունդներին ավանդելով նախնյաց պատմությունը:

Այսպես. Ս. Խաչի օրը Շիրակում թե քաղաքում եւ թե գյուղերում, համարյա յուրաքանչյուր տուն մի ուլ էր մորթում, ամբողջությամբ կախում թոնրում ու խորովում: Այնուհետեւ, որպես մատաղ, այն բաժանում էին
մոտ դրացիներին: Այդ մսից փաթաթում էին լավաշի մեջ եւ իբրեւ ննջեցյալների բաժին, տանում դնում էին գերեզմանատան քարերի վրա: Այդ օրը մոտ ազգականները նաեւ նոր ննջեցյալատիրոջ տուն էին ուղարկում սեւ հագուստներ ու մի կենդանի ուլ: Զանգեզուրում նույն տարում ննջեցյալ ունեցողները Ս.Խաչի ուրբաթ օրը ոսպով շորվա էին եփում ու իբրեւ հոգեբաժին բաժանում, գերեզմանները օրհնել էին տալիս, ինչպես նաեւ ուխտ էին գնում մոտակա վանքերն ու ոչխարներ զոհաբերում:

Ս.Խաչի օրը ննջեցյալներին բաժին տանելու եւ նրանց հիշատակը հարգելու սովորությունը ընդունված էր եւ մինչեւ այժմ էլ կատարվում է ամբողջ Հայաստանում ու իր արմատներով առնչվում է նախնիների պաշտամունքի հետ, դրանով իսկ մշտապես պահպանելով հոգեւոր կապը հին ու նոր սերունդների միջեւ:

Ճշմարիտ է ասված. ՙՆորահաս սերունդը կտրվեց անցնող կամ անցած գնացած սերունդներից՝ նա էապես կտրվում է մինչ այդ գոյություն ունեցող ցեղի արժեքներից ու սրբություններից... Հին սերունդից կտրվողը դառնում է հոգեպես անհող եւ անուղի: Էականը հոգեհաղորդակցությունն է սերունդների միջեւ, որի շնորհիվ վերջինները փոխանցում են ցեղի հավիտենական բոցը... Հոգեհաղորդակցվել, ասել է՝ պատմական հիշողությամբ վերապրել անցյալ սերունդների կյանքը՝ նրանց ճակատագրին կապելով մերը՚. (Գ.Նժդեհ):

Ահա, հենց այդ խորհուրդն ունի Ս.Խաչի տոնը, որը նախնիների հիշատակը պահպանելու առումով, թերեւս, միակն է մեր տոնակարգում:
Ուստի, պատահական չէ, որ մեր ժողովուրդը իր ՙմեծ մեռելների՚ պաշտամունքը դարերով փոխանցել է նրանց հիշատակին նվիրված տոներով (ՙՎարդանանց՚, ՙՍահակ-մեսրոպյան՚), իսկ Ս.Խաչը ամեն տարի այդ ամենը սրբագրում է հանձինս ներկա ու անցյալ ննջեցյալների:

Որ Ս.Խաչի գլխավոր խորհուրդը նախնիների հիշատակը հավերժացնելու մեջ է, վկայում է նաեւ հետեւյալ իրողությունը. ինչպես հաղորդում է հայագետ Մ. Մինասյանը, Տավրոսյան լեռներում կար մի վայր, ուր,
դեռ մինչեւ մեր դարասկիզբը, անհիշատակելի ժամանակներից, ամեն տարի սեպտեմբերի 14-ին շրջակա գավառներից համախմբվում էին բարեկամ ու թշնամի ազգեր (հայեր, քրդեր, ասորիներ եւ այլն)՝ ողջակեզ մատուցելու առ Աստուած: ՙՆոյի զոհաբերութեան ընդունուած թուականն է այս օրն, երբ ջրհեղեղէն փրկեալներու նահապետը իր առաջին գոհաբանական ողջակէզն մատոյց առ Աստուած՚:

Ուստի, տոնելով Ս. Խաչը, հանգստություն մաղթենք մեր նախնիների շիրիմներին ու վերածնվենք մեր մեծերի պայծառ օրինակով...

Գեղամ Պետրոսյան