«Մեր մեռելները հեռու-հեռու անապատի մեջ են և մեզնից ծաղիկ չեն սպասում, այլ ոճրապատ գանգերի արյունը». Արամ Երկանյան
1921 թ. մարտի 15-ին Բեռլինում հայ վրիժառու Սողոմոն Թեհլերյանը գնդակահարեց երիտթուրքերի պարագլուխ, հայոց ցեղասպանության գլխավոր պատասխանատու Թալեաթին: Գործողությունից հետո Թեհլերյանը փախուստի չդիմեց, հանձնվեց գերմանական իշխանություններին: Թեհլերյանի դատը, սակայն, վերածվեց երիտթուրքերի դատավարության: Գերմանական դատարանը, արդարացի և հիմնավոր գտնելով Թեհլերյանի վրեժխնդրությունը, հենց դատարանի դահլիճից նրան ազատ արձակեց: Թալեաթին դեռ պիտի հաջորդեին մյուսները...
Թալեաթի գնդակահարությունը «Նեմեսիս» ծրագրի առաջին մեծ հարվածը չէր, բայց ամենամեծ աղմուկ հանած գործողությունն էր: Ի՞նչ էր «Նեմեսիսը», ովքե՞ր հղացան այդ ծրագիրը:
«Նեմեսիսի» նպատակը Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչներին հայտնաբերելն ու պատժելն էր: Բացի երիտթուրք պարագլուխներից, «Նեմեսիսի» թիրախն էին նաև Բաքվի ջարդերի կազմակերպիչ մուսաֆաթական գործիչները և թուրքերի հետ համագործակցող հայ դավաճանները: Այս առումով տեղին է շեշտել, որ «Նեմեսիսը» ահաբեկչական կառույց չէր, այլ պատժիչ:
«Նեմեսիս» գործողությունը ծնվեց 1919 թ. Երևանում գումարված Հայ հեղափոխական դաշնակցության 9-րդ ընդհանուր ժողովում: Գործողության անվանումն ընտրվեց ի պատիվ հունական դիցաբանության վրեժի աստվածուհի Նեմեսիսի:
Կազմվեց ցուցակ, որում ներառված էին 650 թուրք, ադրբեջանցի գործիչներ և հայ դավաճաններ: Նրանց վերաբերյալ կայացվեց մահվան դատավճիռ: «Նեմեսիս» ծրագիրը պետք է իրականացներ պատասխանատու մարմինը, որի նախագահ ընտրվեց «Բանկ Օտտոմանի» գործողության կազմակերպիչներից Արմեն Գարոն, որն այդ ժամանակ Հայաստանի Հանրապետության դեսպանն էր ԱՄՆ-ում: Շահան Նաթալին և Գրիգոր Մերջանովը պիտի ղեկավարեին գործողության ընդհանուր իրականացման ընթացքը: Ստեղծվեց հետախուզական խումբ' Հրաչ Փափազյանի գլխավորությամբ, որի խնդիրը դահիճներին հայտնաբերելն էր: «Նեմեսիսի» կազմակերպման համար ընտրվեց երկու կենտրոն' արևելյան և արևմտյան: Առաջինի կենտրոնատեղին Ստամբուլի «Ճակատամարտ» թերթի խմբագրությունն էր, արևմտյան կենտրոնը գտնվում էր Բոստոնում:
«Նեմեսիսի» մտահղացումը ծնվեց այն ժամանակ, երբ 1919 թ. Ստամբուլի դատարանը որոշեց մահապատժի ենթարկել երիտթուրքերի պարագլուխներին, սակայն վերջիններս, օգտվելով իշխանությունների թողտվությունից, խույս տվեցին Եվրոպա և Ամերիկա: Մնացյալ դատապարտյալներին բրիտանական հրամանատարությունը տեղափոխեց Մալթա կղզի և հետագայում փոխանակեց անգլիացի ռազմագերիների հետ: Եվ ՀՅԴ ընդհանուր ժողովը որոշեց իրականացնել վրիժառության ծրագիրը: Պետք է նշել, որ «Նեմեսիս» ծրագիրը հեշտությամբ չհաստատվեց: Դաշնակցության շարքերում ընդդիմացան անվանի գործիչներ Սիմոն Վրացյանը, Ռուբեն Տեր-Մինասյանը, Ռուբեն Դարբինյանը, Արշակ Ջամալյանը: Սակայն անգամ նրանց հեղինակությունը չկարողացավ արգելակել «Նեմեսիսի» իրականացումը:
1919 թ., Թիֆլիսի Երևանյան հրապարակում տակավին պատանի Արամ Երկանյանը գնդակահարեց մուսաֆաթական դահիճ Ղասիմբեկովին:
1920 թ. հունիսի 19-ին Արամ Երկանյանը գնդակահարեց Ադրբեջանի նախկին վարչապետ Ֆաթալի խան Խոյսկուն և նրա գործակից, Շուշիի հայերի ջարդարար Սաֆարովին:
1921 թ. հուլիսի 21-ին Ստամբուլում Միսաք Թոռլաքյանը գնդակահարեց Ադրբեջանի ներքին գործերի նախկին նախարար Բեհբութ Ջևանշիր խանին: Թոռլաքյանը Թեհլերյանի նման վարվեց, փախուստի չդիմեց, և անգլիական դատարանը անմեղսունակ ճանաչեց նրան:
1921 թ. դեկտեմբերի 5-ին Հռոմում Արշավիր Շիրակյանը, հընթացս նետվելով կառքը, որով երթևեկում էր երիտթուրքերի կառավարության վարչապետ Սայիդ Հալիմ փաշան, տապալեց նրան և կանգնեցնելով կառքը' հեռացավ:
Մի քանի ամիս անց' 1922 թ. ապրիլի 15-ին նույն Արշավիր Շիրակյանն ու Արամ Երկանյանը Բեռլինում, Թալեաթի այրու աչքերի առաջ, սպանեցին Տրապիզոնի հայերի ջարդերի կազմակերպիչ դոկտոր Ջեմալ Ազմիին և Բեհաեդդին Շաքիրին:
1922 թ. հուլիսի 25-ին Թիֆլիսում' Չէկայի շենքի դիմաց Պետրոս Տեր-Պողոսյանը, Արտաշես Գևորգյանը, Ստեփան Ծաղիկյանն ու Զարեհ Մելիք-Շահնազարյանցը սպանեցին Օսմանյան Թուրքիայի ռազմածովային ուժերի նախկին հրամանատար Ջեմալ փաշային:
Երիտթուրք պարագլուխներից «Նեմեսիսի» վրիժառությունից խույս տվեց «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության գլխավոր քարտուղար, Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Էնվեր փաշան: Սակայն Էնվերին 1922 թ.' փախուստի պահին, Միջին Ասիայում գնդակահարեց Կարմիր բանակի հրամանատար Հակոբ Մելքումյանը:
Երիտթուրք մյուս դահիճը' դոկտոր Նազիմը, 1926 թ. մահապատժի ենթարկվեց Թուրքիայում' Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի դեմ կազմակերպած մահափորձի համար:
Ինչպես վերը նշվեց, «Նեմեսիս» ծրագրի խնդիրն էր ոչնչացնել ոչ միայն երիտթուրքերի պարագլուխներին, այլև հայ դավաճաններին: Մասնավորապես, 1920 թ. Սողոմոն Թեհլերյանի գնդակով սպանվեց Թուրքիայի գաղտնի ոստիկանության քաղաքական ղեկավար Մկրտիչ Հարությունյանը: Նույն թվականին Արշավիր Շիրակյանը գնդակահարեց Պոլսի հայ մտավորականների ցուցակը կազմած դավաճան Վահե Եսայանին:
Տեղին է նշել, որ «Նեմեսիսի» մարտիկներն իրենց գործողություններն իրականացնելու համար ընտրում էին մարդաշատ վայրեր: Դրա նպատակը մեծ աղմուկ բարձրացնելն ու հասարակական հնչեղություն ապահովելն էր: Ավելորդ չէ նշել նաև, որ հայ վրիժառուների գործողություններից երբևէ անմեղ մեկը չի տուժել: Այս ամենը ապահովեց նաև եվրոպական հասարակական կարծիքի ձևավորումը, որ «Նեմեսիսի» իրագործողները մարդասպաններ չեն, այլ հանուն վրեժի և արդարության զենք վերցրած մարտիկներ:
Ցավոք, «Նեմեսիսը» կարճ կյանք ունեցավ: 1922 թ. Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի վտարանդի կառավարությունները ստորագրեցին «Պրոմեթևս» նախագիծը, որի նպատակը համատեղ պայքարն էր բոլշևիզմի դեմ: «Պրոմեթևս» ծրագրի կյանքի կոչումից հետո ՀՅԴ Բյուրոն որոշեց դադարեցնել «Նեմեսիսը», ինչը մեծ ընդդիմություն առաջացրեց թե՜ դաշնակցության շարքերում, թե՜ հայության մեջ առհասարակ: Սա թերևս ՀՅԴ-ի ընդունած ամենաամոթալի և ամենասխալ որոշումներից էր, երբ ազգային վրեժխնդրությունը ստորադասվեց կոմունիզմի դեմ պայքարի գաղափարին: Դրանով ՀՅԴ-ն ոչ միայն հաշտության ձեռք մեկնեց դարավոր ոսոխին, այլև, ըստ էության, ստվեր նետեց իր իսկ փառահեղ անցյալի վրա:
Մի քանի տարի անց Շահան Նաթալին առաջարկեց ՀՅԴ Բյուրոյին վերսկսել «Նեմեսիսի» իրագործումը: ՀՅԴ Բյուրոն մերժեց, որն էլ պատճառ դարձավ Նաթալիի կուսակցությունից հեռանալուն: Դրանից հետո Շահան Նաթալին Փարիզում հիմնեց «Արևմտահայ ազատագրական ուխտը»:
Հարկ է նշել նաև, որ «Նեմեսիսը» նախակարապետն էր հետագայում վերսկսած ազգային պայքարի' ԱՍԱԼԱ-ի:

Վահե ԱՆԹԱՆԵՍՅԱՆ